Haritalarla Seçimler: 1991 Genel Seçimleri

12 Eylül sonrasının depolitizasyonu, Sovyetler Birliği’nin gittikçe kesinleşen mağlubiyeti, tarih sahnesinde kapanan çift kutuplu dünyaya karşılık yükselen kimlik siyaseti… “Haritalarla Seçimler” serimizin ikinci bölümünde Türkiye’de 1991 genel seçimleri var.

Türkiye’de ve dünyada 1990’larda yaşanacak köklü değişimlerin tohumları 1980’lerin sonunda atıldı. 1989’da Berlin Duvarı’nın yıkılması ile Doğu ve Batı Almanya’nın birleşmesi reel-sosyalist düzenin çökmekte olduğunun sinyalini veriyordu. Büyük ideolojiler dönemi bitmek üzereydi. Bu kesindi. Böylece 1991’in aralık ayında bir araya gelen Belarus, Ukrayna ve Rusya başkanları Sovyetler Birliği’ni feshettiklerini açıkladılar. 1917’de Ekim Devrimi ile açılan tarih sayfası bu şekilde kapandı. Sovyetler Birliği’nin dağılması ile Türkî cumhuriyetler de bağımsızlık yoluna girmişti. Bu durum, kendisine “akraba” gördüğü ülkelerin demokrasiye açılmalarına velayet etmeyi planlayan Türkiye’nin özgüvenini yükseltmişti. Türkiye kurulmakta olan yeni dünya düzeninde “bölgesel güç” olmaya hazırlanmaktaydı. Ne var ki 90’ların atmosferi bu umutları solduracaktı. Nitekim, Soğuk Savaş sonrası dünya, hız kazanan kapitalizme, yükselen kimlik siyasetine ve yeni yerel çatışmalara gebeydi.

1980’lerin sonunda Türkiye siyasetinde de dengeler değişiyordu. Kasım 1989’da Turgut Özal Cumhurbaşkanı seçilirken başbakanlık koltuğuna Yıldırım Akbulut oturdu. Bu düzlemde ANAP 1989’da gerçekleşen yerel seçimlerde iyice kan kaybetti ve SHP ve DYP’den sonra üçüncü parti oldu. Öte yandan 1987 genel seçimlerinden ana muhalefet partisi olarak ayrılan Erdal İnönü liderliğindeki SHP, 1989 yerel seçimlerinde birinci parti olarak en büyük başarısına imza attı. Muhalefetin güç kazandığı bu siyasi iklimde erken seçim sesleri yükselmeye başladı.Özal’ın Cumhurbaşkanı olarak tarafsız davranmadığını ve ANAP’ın meşruiyetinin zayıfladığını savunan muhalefet partileri erken seçim çağrısında bulundular.

Haziran 1991’de yapılan ANAP kongresinin ardından Mesut Yılmaz’ın başbakanlık koltuğuna oturmasının ve yeni bir hükümet kurmasının üzerinden iki ay geçmişti ki erken seçim çağrıları sonuç verdi. SHP ve DYP ile yapılan görüşmelerin sonunda genel seçimlerin Ekim 1991’de yapılmasına karar verildi.  

1991 seçimlerinden önce gerçekleşen en kritik meselelerden biri seçim kanununda yapılan değişiklikler olabilir. Seçimlerden önce ANAP, Meclis’teki çoğunluğunu kullanarak seçim kanununda, barajı geçeceği kesin olan partileri olumlu, baraj sorunu yaşaması muhtemel partileri ise olumsuz etkileyecek bazı değişiklikler yaptı. Bu değişikliklerin etkisiyle, “küçük partiler” ittifaklar kurarak parlamentoya girmenin yollarını aradılar. Partiler arasında yeni anlaşmalar, ittifaklar doğdu.

SHP-HEP İttifakı: Partiler arası ittifaklar arasında kamuoyunda kuşkusuz en çok tartışma yaratanı SHP-HEP İttifakı oldu. Halkın Emek Partisi 1990’da SHP’den atılan veya ayrılmaya zorlanan Kürt milletvekilleri ve Kürt hareketini destekleyenler tarafından kuruldu. İttifakın kurulması SHP içinde olduğu kadar muhalefet içinde de eleştiriyle karşılandı. Erdal İnönü’nün birleşme teklifini reddeden Bülent Ecevit SHP-HEP İttifakı için “SHP bölücülerle iş birliği yapıyor” ifadesini kullanmıştı.

Öte yandan Erdal İnönü’ye göre HEP ile kurulan ittifak, SHP’den ayrılan isimlerin partiye geri dönüşünü ifade ediyordu. İnönü, kendilerine katılmak isteyen HEP’lilerin seçimlerden sonra SHP’de siyasete devam edeceklerini söylemelerini memnuniyetle karşıladıklarını belirtmişti. Fakat öyle olmadı. SHP listesinden seçilen 22 HEP’li milletvekilinin çoğu 1992 Nevruz’undan sonra SHP’den ayrılarak partilerine döndüler.

Kutsal İttifak (RP-IDT-MÇP): 1987 seçimlerinde barajı geçemeyen milliyetçi, İslamcı çizgideki partiler Refah Partisi çatısı altında bir ittifak kurarak seçimlere katıldılar. Türkeş, 1991 genel seçimlerinde MÇP yönetiminin çekincelerine rağmen Erbakan’ın Refah Partisi ve Islahatçı Demokrasi Partisi ile ittifak yaptı. Bu adımıyla Türkeş, MÇP’nin 19 milletvekiliyle Meclis’e girmesini sağladı. Fakat Türkeş’in genel seçimlerin ardından DYP-SHP koalisyonuna güven oyu vermek istemesi ülkücü harekette fırtınalı bir dönemin habercisi olacak, Türk-İslam ülkücülerinin peş peşe istifaları sonrası Ocak 1993’de Muhsin Yazıcıoğlu liderliğinde Büyük Birlik Partisi’nin doğmasıyla sonuçlanacaktı.

Böylece seçim kampanyaları başladı. 1980’li ve 1990’lı yıllarda iletişim araçları farklılaşmış, bu durum siyasi kampanyaları da etkilemişti. Bu anlamda 1991 seçimlerini önceki seçimlerden ayrıştıran bir özellik de özel televizyon kanallarının varlığı ile partilerin televizyonlara reklam verebilmeleri oldu. Bu karmaşık siyasi ve toplumsal iklimde, 20 Ekim 1991’de gerçekleşen genel seçimler Türkiye’de “koalisyonlar dönemi” olarak bilinen dönemin ilk adımı olacaktı.

Seçimlerin sonucunda Demirel’in lideri olduğu DYP %27,03 oranında oy alarak 178 milletvekili kazandı ve birinci parti oldu. İktidardaki ANAP %24,01 oy oranı ile 115 milletvekili çıkarırken SHP üçüncü parti oldu ve oyların %20,75’iyle 88 milletvekili çıkardı. RP’nin başı çektiği Kutsal İttifak %16,88 oy oranı ile 62 milletvekili çıkartırken Ecevit’in DSP’si %10,75 oy oranı ile Meclis’e 7 milletvekili gönderdi. Seçimlerin sonunda hiçbir partinin Meclis’te çoğunluğu sağlayamaması sonucu DYP ile SHP koalisyon kurdular. Merkez sağın merkez sol ile buluştuğu bu koalisyon 20 Kasım 1991’de TBMM’de kabul edildi.

Büyük İdeolojiler Devri Biterken: 1991 Genel Seçimleri İlçelerde Birinci Partiler

Harita-1: 1991 Genel Seçimleri

• 1991 genel seçimleri ANAP’ın tek başına iktidarını ve birinci parti pozisyonunu kaybettiği seçim olarak tarihe geçmiştir. Seçimde DYP birinci parti olurken; ANAP, SHP, RP ve DSP %10 barajının üzerinde oy alarak TBMM’de temsil edilme hakkı kazandılar.
• 1987 genel seçimlerin oy değişimleri ise şu şekilde gerçekleşmiştir:

1. DYP (+8)
2. ANAP (-12)
3. SHP (-4)
4. RP (+9)
5. DSP (+2)

• ANAP, özellikle metropollerin merkez ilçelerinde %15’in üzerinde oy kayıpları yaşadı. Merkez sağ seçmenin ön plana çıktığı İç Ege, Batı Akdeniz ve Batı Karadeniz’de DYP’nin büyük ölçüde birinci parti olduğu görülmekte.
• DYP ise bir önceki genel seçime göre %8 oy artırdı. Haritaya bakıldığında DYP’nin Ankara’nın batısında bulunan ilçelerde %85 oranında birinci parti olduğunu söylemek mümkün. Ayrıca Orta ve Batı Karadeniz bölgesi ile Doğu Akdeniz’de de DYP’nin birinci olduğu ilçelerdeki yoğunlaşma görülüyor. DYP, Anadolu’nun farklı bölgelerinde oylarını %10’un üzerinde artırmasına rağmen İzmir, İstanbul ve Ankara’nın merkez ilçelerinde ikinci ve üçüncü parti olabildi.
• DSP ise 1987 seçimlerine göre oyunu %2 arttırdı. Önde bulunduğu ilçeler ise diğer partilere göre daha dağınık bir görüntü veriyor. Bülent Ecevit’in memleketi olmasının da etkisiyle DSP’nin birinci olduğu ilçeler Zonguldak ve yoğunlaşıyor. Trakya’da Edirne-Uzunköprü, Orta Anadolu’da Ankara-Polatlı ve Kuzeydoğu Anadolu’da ise Ardahan’ın birkaç ilçesinde DSP birinci durumda.
• SHP, seçim coğrafyası açısında 1987’ye göre en fazla değişim yaşayan parti oldu. 1987 ile 1991 arasında %4 oy kaybeden SHP’nin milletvekili aday listelerinde Kürt siyasi hareketinden isimlere yer vermesi Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde SHP oylarının neredeyse iki katına çıkmasını sağlarken Batı Anadolu, İç Anadolu ve Karadeniz’de ise çoğu ilçede oy kaybetmesine sebep oldu. Özellikle Ege ve Akdeniz’de DYP, İç Anadolu ve Trakya’da ise DSP’ye oy kayıpları yaşamıştır.
• RP, DYP ile beraber 1991 genel seçimlerinin en fazla oy artıran partisi oldu ve 62 milletvekili ile parlamentoya girdi. RP’nin birinci olduğu ilçeler Orta ve Doğu Anadolu bölgelerinde yoğunlaşmakta. 1991 genel seçimlerinde MÇP ve IDP’nin RP listelerinden seçime katılması ve ANAP’ın ekonomik olumsuzluklar içerisinde oy kaybetmesi RP’nin oylarının %9 civarında artmasına katkı sağladı.

Harita-2: 1991 Genel Seçimleri

Türkiye’de Yükselen Kimlik Siyaseti ve İslam: Erbakan’ın RP’sinin Oy Değişimi

• Haritada RP’nin 1987-1991 seçimlerinde ilçe bazlı oy değişimleri görülüyor. RP, 1991 genel seçimlerinde Türkiye genelinde oylarını %9 oranında artırmasına karşın Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde ve batıda birkaç ilçede oy kaybetti.
• 1991 genel seçimlerinde SHP ile Kürt siyasi hareketinin ittifak yapması Kürtlerin yoğun olarak yaşadığı ilçelerde RP’den SHP’ye oy geçişlerini sağladı.
• Güneydoğu Anadolu bölgesi dışında ise RP’nin oy artırdığı net olarak görülüyor.
• RP’nin en fazla oy artırdığı üç ilçe:                                                                                                      

1. Yozgat-Sorgun: %38                                                                                                                            
2. Yozgat-Sarıkaya: %36                                                                                                                     
3. Çankırı-Yapraklı: %35

• RP’nin en fazla oy kaybettiği üç ilçe:

1. Diyarbakır-Hazro: -%45
2. Diyarbakır-Lice: -%38
3. Siirt-Kurtalan: -%26

• RP, 1991 genel seçimlerinde İç Anadolu’da hem ANAP hem de MÇP seçmenini kendine çekerek %30 civarında oy artırdı. Güneydoğu Anadolu bölgesindeki bazı ilçelerde ise RP’nin oy kayıpları %20’yi aştı.

Harita-3: 1991 Genel Seçimleri

Merkez Solda Kürt Hareketi ile İttifak: 1991 Genel Seçimlerinde SHP’nin Oy Değişimi

• 1991 genel seçimlerinde SHP, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde istikrarlı bir oy artışı sağlamışken Batı bölgelerde %7-10 oranında oy kaybetti.
• Kürt siyasi hareketi ile yapılan ittifak SHP’yi Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da yukarı taşıdı ancak 1987 seçimlerinde yüksek oy aldığı Trakya ve Ege’de oy kaybettirdi.
• Son 5-6 yıllık dönemde devamlı olarak gündemde olan ‘’HDP ile ittifak’’ meselesi 1991 genel seçimlerinde SHP’nin açıktan ittifakıyla denenmiş ve sosyal demokrat-Atatürkçü seçmenin yoğun olarak yaşadığı bölgelerde ciddi oy kayıplarına yol açmıştır. Bugün CHP’nin ya da parlamentoda grubu bulunan diğer muhalefet partilerinin HDP ile açık görüşmeler yürütememesinin SHP gibi bir örneğe dayandığı söylenebilir.

Harita-4: 1991 Genel Seçimleri

DSP>SHP

SHP>DSP

Ecevit’in Karşısında Erdal İnönü: 1991 Genel Seçimlerinde DSP-SHP  

• 1991 genel seçimlerinde SHP, DSP’den 14 puan daha fazla oy elde etti.
• Her iki partinin birbirlerinden fazla oy aldığı ilçelerin coğrafi dağılımı incelendiğinde Türkiye’nin çoğu bölgesinde SHP’nin üstünlüğü göze çarpıyor.
• SHP, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinin neredeyse tamamına yakın bir alanda DSP’den daha fazla oy oranına sahip oldu.
• DSP ise Kürt seçmenin çok daha az yaşadığı, SHP’nin Kürt siyasi hareketiyle ittifak içerisinde olmasına tepkinin yüksek olduğu alanlarda ve Bülent Ecevit’in Batı Karadeniz’deki bireysel etkisiyle Kuzey bölgelerde SHP’den fazla oy aldı.
• DSP ile SHP’nin birbirine üstünlük kurduğu alanlar Türkiye’deki sol seçmenin hassasiyetleri açısından birbirinden ayrıldığı coğrafyaları göstermekte. DSP’nin ön plana çıktığı bölgeler ulusalcı sol seçmenin daha fazla öne çıktığı bölgeler iken SHP’nin önde bulunduğu bölgelerde sol seçmeninin hassasiyetleri farklılaşıyor.

Harita-5: 1991 Genel Seçimleri

ANAP > RP

RP >ANAP

Mesut Yılmaz’ın ANAP’ı, Erbakan’ın RP’si : 1987 Genel Seçimlerinde ANAP ve RP Karşılaştırması

• Yukarıdaki harita 1991 genel seçimlerinde ANAP/RP oylarının coğrafi dağılımını gösteriyor.
• ANAP, Batı Anadolu’da ve neredeyse tüm kıyı kesimlerde RP’den fazla oy aldı. RP ise özellikle İç Anadolu ve Erzurum/Bayburt/Gümüşhane bölgesinde ANAP’a üstlünlük kurdu.
• RP’nin İç Anadolu’da ANAP’ın üzerinde oy almasında dindar seçmen kadar ittifak ortağı MÇP’nin de katkısı bulunmaktadır. RP’nin ANAP’tan fazla oy aldığı alanlar çoğunlukla 2018 itibariyle Cumhur İttifakının oylarını %70-80 oranında konsolide ettiği ilçelerdir.

Giriş yazısında kullanılan kaynaklar:

Bora, T. (2016). Cereyanlar: Türkiye'de Siyasi İdeolojiler: Türkiye’de Siyasî İdeolojiler. İletişim yayınları.

Metin, B., & Çelik, A. Türkiye Cumhuriyeti’nde 1991 Genel Seçimleri ve Erdal İnönü’nün Başbakan Yardımcılığı Görevi Sırasındaki Siyasi Faaliyetleri. YAZIT Kültür Bilimleri Dergisi, 1(1), 80-102.

T.C. Resmi Gazete. 17 Kasım 1991, 21054.

Haritalar ve analiz: Mert UZUNSOY

Mert UZUNSOY: Türkiye’deki seçimler ve siyasi coğrafyada yaşanan değişimlere ilgi gösteren ve bu yönde araştırmalar sürdüren bir araştırmacıdır. 2020 yılında Trakya Üniversitesi Ekonometri bölümünde lisans eğitimini tamamladı. Lisans eğitimi devam ederken Ordu, Adana, Edirne ve Ankara’da değişen seçim aritmetiği üzerine çalışmalar yaptı. Ocak 2021-Şubat 2022 tarihleri arasında Türkiye Raporu’nda genel ve yerel seçimler üzerine araştırmalar yaptı. Daraltılmış bölge, dar bölge seçim sisteminin Türkiye’de uygulanması durumunda ortaya çıkması muhtemel sonuçları çalıştı. Araştırmalarını seçimlerde yanlış oy kullanımı, seçim sistemleri, Türkiye’nin siyasi coğrafyası, seçmen davranışını etkileyen faktörler, tarımda yaşanan gelişmelerin seçimlere etkisi, göç hareketlerinin seçim coğrafyasına etkileri konularında sürdürmektedir. Mert UZUNSOY, Mart 2022’den beri TEPAV’da Araştırmacı olarak çalışmaktadır.

Giriş yazısı ve yayına hazırlayan: Serenay SASA

Serenay SASA: Galatasaray Üniversitesi Siyaset Bilimi bölümünden mezun oldu. Değişim öğrencisi olarak bir yıl Paris Siyasal Bilgiler Enstitüsü’nde (Sciences Po Paris) eğitim aldı.  2021 yılında Fransa’daki Aix-en-Provence Siyasal Bilgiler Enstitüsü’nde (Sciences Po Aix) karşılaştırmalı siyaset alanında yüksek lisans eğitimini tamamladı. Sasa, Şubat 2022’den bu yana Türkiye Raporu’nda araştırmacı olarak görev yapmakta ve ODTÜ’de siyaset bilimi alanında doktora eğitimine devam etmektedir. Araştırma ilgi alanları arasında Ortadoğu siyaseti, siyasal İslam, oy davranışı ve sosyal eşitsizlikler yer almaktadır.