Türkiye’de Emeğin Halleri: Sendikalaşma

Kaan Eroğuz

Günümüzün modern toplumlarında çalışan kesimlerin bağlı bulundukları işkollarında örgütlü olması, çalışma yaşamının bir gerekliliği olduğu kadar demokrasinin sağlıklı bir şekilde işleyebilmesi ve gelişebilmesi için de oldukça önemli bir paya sahip görülüyor. Bu anlamda, Birleşmiş Milletlere bağlı olan ve Türkiye’nin de 1932 yılından itibaren içerisinde bulunduğu Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO), çalışan kesimlerin ırk, dil, din, cinsiyet eşitsizliğine maruz kalmadan insani şartlarda çalışabilmeleri ve refah seviyelerini yükseltecek hayat şartlarına ulaşabilmeleri için çalışan kesimlerin örgütlü mücadelesini ve kendilerine ait işkollarında sendikalaşmalarını en temel demokratik hak unsuru olarak kabul etmekte ve desteklemekte.

Bu kapsamda Türkiye de ILO gibi bağlı bulunduğu uluslararası kurum ve anlaşmalar veya anayasasında kabul ettiği “sosyal devlet” olma özellikleri itibariyle işçilerin sendikalaşmasını ve örgütlülüğünü evrensel demokratik bir hak olarak kabul etti ve demokratik hayatın vazgeçilmez bir unsuru olarak sendikaların tüzel kişiliklerini tanıyacak idari ve yasal düzenlemeleri hayata geçirdi. 1947 yılında yürürlüğe giren 5018 Sayılı İşçi ve İşveren Sendikaları ve Sendikal Birlikler Kanunu’nun yürürlüğe girmesi ve 1952 yılında üye sayıları artan sendikaların bir araya gelmesiyle Türkiye İşçi Sendikaları Konfederasyonu (TÜRK-İŞ)’nun kurulması Türkiye’de emeğin sendikalaşma sürecinin önemli kilometre taşları olarak karşımıza çıkmakta.

Türkiye’de 70 yılı aşan sendikalaşma deneyimi, demokratik hayatın kimi kesintilere uğradığı dönemlerde olumsuz durumlarla karşılaşsa da varlığını sürdürdü ve çalışan kesimler lehine bir çok sosyal kazanımın elde edilmesinde önemli rol oynadı. Bundan dolayı işçiler bu kazanımlardan yararlanabilmek ve demokratik haklarına sahip çıkabilmek amacıyla sendikalara üye olmaya devam etti.

Günümüzde belirli aralıklarla Türkiye’de herhangi bir sendikaya üye işçilerin sayısına dair veriler paylaşılmakta. En son 22 Temmuz 2022 tarihinde 31900 Sayılı Resmi Gazete’de paylaşılan verilere göre; bugün Türkiye’de resmi sendikalı işçi sayısı 2 milyon 280 bin, resmi sendikalaşma oranı ise %14,26 olarak tespit edilmiş bulunuyor.

2 milyon 280 bin sendikalı işçinin işkollarına göre dağılımına baktığımızda; Avcılık, Balıkçılık, Tarım ve Ormancılık işkoluna kayıtlı resmi sendikalı işçi sayısı 37,741; Gıda Sanayine kayıtlı resmi sendikalı işçi sayısı 85,740; Madencilik ve Taş Ocakları işkoluna kayıtlı resmi sendikalı işçi sayısı 41,836; Petrol, Kimya, Lastik, Plastik ve İlaç işkoluna kayıtlı resmi sendikalı işçi sayısı 65,058; Dokuma, Hazır Giyim ve Deri işkoluna kayıtlı resmi sendikalı işçi sayısı 117,926; Ağaç ve Kağıt işkoluna kayıtlı resmi sendikalı işçi sayısı 22,521; İletişim işkoluna kayıtlı resmi sendikalı işçi sayısı 31,554; Basın, Yayın ve Gazetecilik işkoluna kayıtlı resmi sendikalı işçi sayısı 10,180; Banka, Finans ve Sigorta işkoluna kayıtlı resmi sendikalı işçi sayısı 104,134; Ticaret, Büro, Eğitim ve Güzel Sanatlar işkoluna kayıtlı resmi sendikalı işçi sayısı 280,367; Çimento, Toprak ve Cam işkoluna kayıtlı resmi sendikalı işçi sayısı 39,445; Metal işkoluna kayıtlı resmi sendikalı işçi sayısı 327,732; İnşaat işkoluna kayıtlı resmi sendikalı işçi sayısı 52,835; Enerji işkoluna kayıtlı resmi sendikalı işçi sayısı 78,680; Taşımacılık işkoluna kayıtlı resmi sendikalı işçi sayısı 86,359; Gemi Yapımı, Deniz Taşımacılığı, Ardiye ve Antrepoculuk işkoluna kayıtlı resmi sendikalı işçi sayısı 19,073; Sağlık ve Sosyal Hizmetler işkoluna kayıtlı resmi sendikalı işçi sayısı 249,256; Konaklama ve Eğlence İşleri işkoluna kayıtlı resmi sendikalı işçi sayısı 53,758; Savunma ve Güvenlik işkoluna kayıtlı resmi sendikalı işçi sayısı 75,212 ve Genel İşler işkoluna kayıtlı resmi sendikalı işçi sayısı 500,904 olarak tespit edilmiş bulunuyor.

İşçilerin sendikalaştığı işkollarına bütün olarak baktığımızda, Genel İşler işkolunda çalışan işçilerin sendikalaşma oranının diğer işkollarına göre daha fazla olduğu görülüyor. Güvencesiz çalışma koşullarının ve işçi ölümlerinin daha yoğun görüldüğü inşaat ve maden gibi sektörlerde ise sendikalaşma oranı hayli düşük. İşçilerin maaşlarındaki ücret artışı taleplerinin ve güvenceli çalışma koşullarına sahip olma isteklerinin örgütsüz oldukları işkollarında görece daha az karşılandığını söyleyebilmek mümkün.

Sendika üyesi işçilerin kayıtlı oldukları konfederasyonlara göre dağılımlarına baktığımızda ise; TÜRK-İŞ’in 33 sendika sayısıyla ilk sırada yer aldığı görülüyor. DİSK’in 21, HAK-İŞ’in 20, TÜM-İŞ’in 11, ÜLKEM-İŞ’in 10, YENİDEN MİSK’in 6, ANADOLU-İŞ’in 4, Bağımsızların ise 113 sendikaya sahip olduğu tespit edilmekte.

Refah Devleti döneminde gerek Türkiye’de gerekse Batı demokrasilerinde hükümetlere karşı önemli yaptırım gücünü elinde bulunduran sendikaların neoliberal dönemle birlikte işlevsizleşmesi üye sayılarına da yansımış bulunuyor. Özellikle “sarı sendika” olarak tanımlanan konfederasyonlara hükümet tarafından verilen teşvik ve ayrıcalıklar neoliberal dönemin “makbul sendikalarını” iktidar ve işverenlerin gözdesi haline getirmekte. Son yıllarda görev alan Ekonomi Bakanlarının, "makbul sendikaların" 1 Mayıs alanlarında konuşmacı olarak yer alması da bu dönemin bir özelliği olarak karşımıza çıkıyor.

Resmi Gazete’de yayınlanan veriler Temmuz 2021’de 2 milyon 124 bin olan sendikalı işçi sayısının 156 bin artışla Temmuz 2022’de 2 milyon 280 bin olduğunu ortaya koyuyor. Ancak kayıt dışı çalışan işçilerin hesaplamaya dahil edilmemesi ortaya konan verilerin gerçekliğini sorgulanabilir kılarken, 600 binden fazla sendikalı işçinin toplu sözleşmeden yararlanamıyor olması sendikalaşmanın Türkiye’deki demokratik kullanımlarının sınırlı tutulmasına yol açıyor.

Kaynakça

1. DİSK-AR, Salgın Döneminde Toplu İş Sözleşmesi Kapsamı Geriledi, 21 Nisan 2022. Bağlantı için bknz: http://arastirma.disk.org.tr/?p=8614 
2. Erdinç, I. (2014). AKP Döneminde Sendikal Alanın Yeniden Yapılanması ve Kutuplaşma: Hak-İş ve Ötekiler. Calisma ve Toplum, 41(2). Bağlantı için bknz: https://calismatoplum.org/Content/pdf/calisma-toplum-1534-ddcf1d4c.pdf 
3. ILO, Uluslararası Çalışma Örgütü Görevi ve Hedefleri. Bağlantı için bknz: https://www.ilo.org/ankara/about-us/WCMS_372872/lang--tr/index.htm 
4. Koç, Yıldırım (2013) Türkiye’de İşçi Sınıfı ve Sendikacılık, Kaynak Yayınları.
5. Resmi Gazete, 6356 Sayılı Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu Gereğince; İşkollarındaki İşçi Sayıları ve Sendikaların Üye Sayılarına İlişkin 2022 Temmuz Ayı İstatistikleri Hakkında Tebliğ, Sayı: 31900, 22 Temmuz 2022.