1961’den 2017’ye: Türkiye’de Anayasa Referandumları

Umut Yahya Toplandı

“Partili Cumhurbaşkanlığı Sistemi”nin anayasa referandumuyla kabul edilişinin üzerinden neredeyse 6 yıl geçmiş olmasına rağmen “Başkanlık Sistemi” toplumun büyük bir kesimi tarafından sorgulanıyor ve içerisinde bulunduğumuz ağır ekonomik koşulların müsebbibi olarak gösteriliyor. Bu bağlamda, muhalefetin vatandaşa verdiği en büyük vaat de seçimler kazanıldıktan sonra olabilecek en kısa zamanda yeni bir anayasa değişikliği ile birlikte Güçlendirilmiş Parlamenter Sistem’e geri dönmek. Biz de bu yazımızda Cumhuriyet tarihi boyunca yapılan anayasa referandumlarını ele aldık.

Türkiye Cumhuriyeti, 1961 yılına kadar 1924 Anayasası’nı kullandı. 1960 yılında Milli Birlik Komitesi tarafından emir-komuta zinciri dışında gerçekleştirilen askeri darbenin ardından 1961 yılında anayasa değişikliği için bir referanduma gidildi. Milli Birlik Komitesi ve komitenin başındaki Cemal Gürsel “Evet” oyu yönünde destek verdi. Yeni anayasa, 1924 Anayasası’na göre çok daha özgürlükçü bir anayasa idi. Bu özgürlük sendikal hareketler ve ifade özgürlüğü bakımından topluma geniş bir alan tanıdı. Buna karşın kampanya sürecinde “Evet” oyu yönünde propaganda yapmak serbest ve meşruyken “Hayır” oyu yönünde propaganda yapmak hukuken yasal olmakla birlikte fiilen yasaktı. Referandumdan %61,78 oranında “Evet” kararı çıktı.

61 Anayasası, 21 yıl boyunca yürürlükte kaldı. Genelkurmay Başkanı Kenan Evren önderliğinde, 1980 yılında yapılan 12 Eylül Darbesi’nden bir süre sonra toplum yeni anayasa için sandık başına gitti. Yeni anayasa, selefine göre daha antidemokratik, hak ve özgürlükleri kısıtlayıcı olmasına rağmen dönemin kaotik siyasi iklimi karşısında güvenliği önceleyen Türk toplumu %91,37 gibi ezici bir çoğunlukla 82 Anayasa’sına destek verdi. Bunun yanında referandum, Cumhurbaşkanlığı seçimi ile birleştirildiği için referandumun kabulü ile birlikte Anayasa’nın geçici 1. maddesi gereğince daha önce devlet başkanı unvanına sahip olan Kenan Evren‘in cumhurbaşkanlığı da halk tarafından onaylanmış oldu. Üzerinde çeşitli değişiklikler yapılmış olsa da günümüzde halen 1982 Anayasa’sı yürürlükte.

80 Darbesi’nden sonra getirilen 5 ve 10 yıllık siyasi yasakların kaldırılması için Anayasa’nın 4. Maddesi’nde değişikliğe gitmek üzere, 1987 yılında yapılan referandum ise oldukça çekişmeli geçmişti. Alparslan Türkeş, Necmettin Erbakan, Bülent Ecevit ve Süleyman Demirel gibi Türk siyasetine uzun süre daha yön verecek isimlerin siyasi yasağının kaldırılması kararı toplumun yalnızca %50,16’sından destek gördü.

1987 referandumunun hemen ardından 1988 yılında yerel seçimlerin 1 yıl erkene alınması için yeni bir anayasa referandumuna gidildi. 13 Kasım 1988 günü Anayasa’nın 127. Maddesi’nde değişikliğe gidilmesi yönünde düzenlenen referandumda toplumun %65’i “Hayır” oyu verdi. Böylelikle Cumhuriyet tarihinde ilk kez bir anayasa referandumu olumsuz sonuçlandı.

21 Ekim 2007’de yapılan anayasa referandumuyla Anayasa’nın 96., 101. ve 102. Maddelerinde değişikliğe gidildi. Toplumun %68,95’inin destek verdiği değişiklikler doğrultusunda Cumhurbaşkanı’nın halk oylamasıyla seçilmesine, görev süresinin 7 yıldan 5 yıla düşürülmesine, milletvekili seçimlerinin de 5 yılda bir yerine 4 yılda bir yapılmasına karar verildi. Böylelikle 11. Cumhurbaşkanı Abdullah Gül, TBMM tarafından seçilen son Cumhurbaşkanı oldu.

12 yıl önce yapılan 2010 referandumu ise çok tartışmalı bir konu olarak hala tartışılıyor. Toplumun %57,88’inin “Evet” dediği 12 Eylül 2010 referandumu sonucunda ise Anayasa’nın 26 maddesinde değişikliğe gidildi. Bu değişikliklerden bazıları; Anayasa Mahkemesi’nin üye yapısında değişikliğe gidilmesi, Bireysel Başvuru’nun önünün açılması, Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu’nun yapısında değişime gidilmesi ve 12 Eylül Darbesi’nin sorumlularının yargılanmasının önünü kapayan 15. Yasanın değiştirilmesiydi. Özellikle de 12 Eylül Darbesi’nin sorumlularının yargılanması yönünde alınan karar, AK Parti tabanı dışında bulunan sanat, medya ve iş dünyasından pek çok kişi “Yetmez ama evet” diyerek destekledi.

7. ve son anayasa referandumu ise 16 Nisan 2017 tarihinde yapıldı. Cumhuriyet tarihinin en tartışmalı referandumlarından da birisi olan 2017 referandumunda toplumun yalnızca %51,41’i “Evet” yönünde oy kullandı. Yapılan değişiklikler sonucunda Başbakanlık makamı kaldırıldı, Partili Cumhurbaşkanlığı sistemine geçildi, milletvekili sayısı 550’den 600’e çıktı, milletvekili seçilme yaşı 25’ten 18’e indi. Partili Cumhurbaşkanlığı Sistemi diğer bir deyişle Başkanlık Sistemi, Cumhurbaşkanı’na pek çok alanda oldukça fazla yetki veriyordu. Bu neticede yasama organı olan TBMM’nin görev ve yetkileri ciddi ölçüde kısıtlandı. Çoğu kararın tek bir elden alınabiliyor olmasının getirdiği antidemokratik düzen toplumun geniş kesimleri tarafından eleştiriliyor.

Kaynaklar:

Wikipedia, 1961 Türkiye anayasa referandumu

https://tr.wikipedia.org/wiki/1961_T%C3%BCrkiye_anayasa_referandumu

Wikipedia, 1982 Türkiye anayasa referandumu

https://tr.wikipedia.org/wiki/1982_T%C3%BCrkiye_anayasa_referandumu

Wikipedia, 1987 Türkiye anayasa değişikliği referandumu

https://tr.wikipedia.org/wiki/1987_T%C3%BCrkiye_anayasa_de%C4%9Fi%C5%9Fikli%C4%9Fi_referandumu

Wikipedia, 1988 Türkiye anayasa değişikliği referandumu

https://tr.wikipedia.org/wiki/1988_T%C3%BCrkiye_anayasa_de%C4%9Fi%C5%9Fikli%C4%9Fi_referandumu

Wikipedia, 2007 Türkiye anayasa değişikliği referandumu

https://tr.wikipedia.org/wiki/2007_T%C3%BCrkiye_anayasa_de%C4%9Fi%C5%9Fikli%C4%9Fi_referandumu

Wikipedia, 2010 Türkiye anayasa değişikliği referandumu