Haritalarla Seçimler: 1999 Genel Seçimleri

6 Şubat’ta meydana gelen Kahramanmaraş merkezli depremlerde 40 binin üzerinde insan hayatını kaybetti. Türkiye bir matem evine dönüştü. Yaşanan büyük acı, 17 Ağustos 1999’da meydana gelen Gölcük depremini, o depremden alınmayan dersleri, enkazın altında yiten hayatları, izi geçmeyen travmaları anımsattı. 1999 Gölcük Depremi, henüz dört ay önce Ecevit’in lideri olduğu yeni hükümetin ilk büyük sınavıydı. İktidarlar değişse, dönemler değişse de acılar aynı. Haritalarla Seçimler’in dördüncü bölümünde Gölcük Depreminden dört ay önce gerçekleşen ve on yıllardır Türkiye’yi yöneten aktörlerin son kez görünür olduğu 1999 genel seçimleri var.

1991 genel seçimlerinde Refah Partisi’nin başını çektiği Kutsal İttifak’ın (RP-MÇP-IDT) başarısı Türkiye’de ideolojik sağın güç kazandığının sinyallerini veriyordu. 1994 yerel seçimlerinde İstanbul ve Ankara’da RP’nin zaferi, Recep Tayyip Erdoğan’ın İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanı olarak sahneye çıkışı merkezin giderek çöktüğü tezini güçlendirdi. Nihayetinde 1995 genel seçimlerinde Refah Partisi sandıktan birinci parti çıktı. Fakat hikâye burada bitmedi.

1995 genel seçimlerinde sandıktan birinci çıkan Refah Partisi’nin bir koalisyon ortağına ihtiyacı vardı. Ne var ki Erbakan yalnızdı. Hükümet kurulamadı. Bunun üzerine dönemin Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel, hükümeti kurma görevini ANAP lideri Mesut Yılmaz’a verdi. DYP ve ANAP’tan oluşan bir ANAYOL merkez sağ hükümeti kuruldu, fakat Çiller ve Yılmaz geçinemiyordu. Hükümet yalnızca üç ay sürdü. Bunun üzerine Çiller ve Erbakan anlaştılar. Refah Partisi ve Doğru Yol Partisi’nin oluşturduğu Refah-Yol koalisyon hükümeti 28 Haziran 1996 tarihinde kuruldu. Bu hükümetin ilk ve son başbakanı olacak Necmettin Erbakan kendini ve partisini çok geçmeden siyasi baskı, davalar ve istifalarla dolu çalkantılı bir dönemin ortasında bulacaktı.

1996’da Türkiye Cumhuriyeti tarihinde ilk defa İslamcı bir partinin lideri başbakan oldu. Fakat Erbakan’ın siyasi partisi, ordu-medya-sermaye aktörlerinin gözünde meşru bir parti olmaktan çok uzaktı. RP bir irtica tehdidiydi. Zira, Erbakan’ın tarikat mensuplarıyla ilişkisi açıktı. Siyasete atılmasında Nakşibendi şeyhi Mehmet Zaid Kotku’nun teşvikinin etkili olduğu biliniyordu. İslamcı bir başbakan Türkiye Cumhuriyeti’nin laik düzenine tehdit teşkil ediyordu. Erbakan’ın başbakan olarak ilk yurt dışı gezisini İran’a yapması iç siyaset kadar dış politikada da Türkiye’nin yüzünü doğuya döndüğünün işaretiydi. Ordu ve hükümet arasındaki tansiyon gitgide yükseliyordu.

28 Şubat eşiğindeki Türkiye’de medyayı ve özel televizyon kanallarını meşgul ederek gerilimi tırmandıran konulardan biri de Aczimendiler idi. Aczimendiler, uzun sakalları, sarıkları ve cübbeleri ile eski zaman dervişleri gibi giyinen şeriat savucusu bir gruptu. Bu köktendinci grubun başındaki Müslüm Gündüz, çıktığı televizyon programlarında laiklik ve demokrasi karşıtı söylemlerde bulunuyor, Atatürk’ü ve İnönü’yü hedef alan açıklamalar yapıyordu. Aczimendiler’in Ankara’da, bir başka grubun ise İstanbul’da “Şeriat isteriz” sloganları ile düzenlediği eylemler var olan tansiyonu iyice arttırdı. 28 Şubat 1997’de Milli Güvenlik Kurulu (MGK) toplantısı bu siyasi iklimde gerçekleşti.

Milli Güvenlik Kurulu, yayınladığı bildiride Türkiye’de tarikatların faaliyetlerine son vermesi gerektiğinin altını çiziyor, laikliğin demokrasinin ve hukukun teminatı olduğunu belirtiyordu. Bu sırada Refah’ın kalelerinden biri olan Ankara’nın Sincan ilçesinde tanklar geçiyordu. “Rejimin bekçisi” ordu ve Refah-Yol hükümeti arasındaki tansiyon zirvedeydi. Çiller tansiyonu düşürmek adına, Erbakan’a istifa etmeyi önerdi. Erbakan, öneriyi kabul ederek istifasını sundu. Fakat Cumhurbaşkanı Demirel, hükümeti kurma görevini Çiller’e değil, ANAP lideri Mesut Yılmaz’a verdi. Böylece Refah-Yol hükümeti son buldu. Yılmaz, DSP ve Demokratik Türkiye Partisi (DTP) ile ANASOL-D koalisyonunu kurdu.

Türkiye’de 28 Şubat iklimi hüküm sürmeye başlamıştı. 21 Mayıs 1997’de Refah Partisi’ne kapatma davası açıldı. Aralık 1997’de Refah’ın kapatılması ihtimaline karşılık Milli Görüş çizgisinde yeni bir parti kuruldu: Fazilet Partisi. Refah Partisi gerçekten de Ocak 1998’de kapatılacak ve 1999’daki genel seçimlere Fazilet Partisi katılacaktı. Necmettin Erbakan’a siyasi yasak kararı getirilirken dönemin İstanbul Belediye Başkanı Recep Tayyip Erdoğan hapis cezasına çarptırıldı. Bu süreçte Haziran 1998’de ANASOL-D hükümeti kendisine dışarıdan destek veren CHP lideri Deniz Baykal ile anlaşmış ve Aralık 2000’de yapılması gereken genel seçimlerin yerel seçimler ile birleştirilerek 18 Nisan 1999’da yapılmasına karar verilmişti.

28 Şubat dönemi, İslamcı partileri, tarikat mensubu dernekleri, siyasal İslam yanlısı yayın organlarını etkilediği kadar akademiyi, üniversiteleri, kamu kurumlarında çalışan sıradan insanları da etkiledi. Üniversitelerde uygulanmaya başlayan başörtüsü yasağı o dönem pek çok başörtülü öğrencinin eğitim almasına engel oldu.

Siyasette ise istikrarsızlık sürüyordu. Erbakan’ın istifasının ardından kurulan ANASOL-D koalisyonu Türkbank skandalıyla sarsıldı. Türkiye Ticaret Bankası’nın özelleştirilmesine yönelik ihaleyi 600 milyon dolara iş insanı Korkmaz Yiğit almış, ancak organize suç örgütü lideri Alaattin Çakıcı’nın ihaleye giren diğer iş insanlarını tehdit ettiği ortaya çıkmıştı. Dönemin başbakanı Mesut Yılmaz ve devlet bakanı Güneş Taner’in de “ihaleye fesat karıştırdığı” iddia ediliyordu. Türkbank dosyası Yılmaz kabinesinin sonunu getirdi. 25 Kasım 1998’de CHP, Fazilet Partisi ve DYP’nin Meclis’e verdiği gensoru kabul edilirken hükümet düştü. Mesut Yılmaz “Türkbank ihalesine fesat karıştırarak devlet zararı oluşmasına neden olduğu” iddiasıyla Yüce Divan’a sevk edilen ilk Başbakan oldu.

Ordunun görünmez elinin ve ekonomik ve siyasi istikrarsızlığın hakimiyeti altındaki Türkiye’de 1999 genel seçimleri öncesi tarihi bir olay yaşandı. 1999 Şubat’ında PKK terör örgütünün başı Abdullah Öcalan, sığındığı Kenya’nın Nairobi kentinde yakalandı. PKK bu gelişmeyi Türkiye ve ABD’nin bir komplosu olarak yorumladı, Avrupa’da intiharlar ve kitlesel gösteriler oldu. Fakat Öcalan’dan ateşkes telkinleri geldi. PKK, 1999 yazının sonunda artık tutuklu olan Öcalan’ın çağrısına riayet etti.

Türkiye yolsuzluk iddialarıyla düşen bir kabinenin, siyasi yasaklı bir başbakanın, hapisteki bir belediye başkanının, tutuklanan bir terör örgütü liderinin, arşa çıkan enflasyonun ve her köşeye sinmiş istikrarsızlığın gölgesinde 1999 genel seçimlerine gitti. Sonuçlar merkez sağın düşüşünü işaret ediyordu. 1999 genel seçimlerinde Ecevit’in DSP’si oyların %22,18’ini alarak birinci parti oldu. Bahçeli’nin MHP’si oyların %17,98’ini alarak ikinci parti olurken Recai Kutan’ın genel başkanı olduğu Fazilet Partisi oyların %15,41’ini alarak üçüncü parti oldu. Mesut Yılmaz’ın ANAP’ı %13,22 oy oranı ile dördüncü parti konumuna gerilerken Çiller’in DYP’si %12,01 oy oranı ile beşinci parti oldu.

Ecevit’in Dönüşü

1999 genel seçimlerinde DSP %22 oy ile birinci parti olmuştur.
DSP, Batı Anadolu bölgesinde ön plana çıkmaktadır. Bugün itibariyle CHP’nin önde olduğu bölgeler DSP’nin 1999 seçimlerinde güçlü olduğu alanlarla benzerlik göstermektedir.
MHP, özellikle İç Anadolu bölgesi ve Akdeniz’de oylarını %15-20 seviyesinde artırmıştır. MHP’deki ciddi oy artışları partiyi belirtilen bölgelerde birinci parti konumuna taşımıştır.
DYP, 1995 genel seçimlerine göre %7 oy kaybederken birinci olduğu bir ilçeyi de DSP ve MHP’ye kaptırmıştır. DYP’nin en çok oy kaybettiği bölge Ege olurken en az kaybı ise Güneydoğu Anadolu’da yaşamıştır.
ANAP’ta 1999 genel seçimlerinin oy kaybeden partilerinden. ANAP’taki oy kaybının oranı ise %6 civarındadır. Parti oylarının çoğunluğunu Karadeniz’den alırken en fazla kaybı İç Anadolu’da yaşamıştır.
1999 seçimleri Cumhuriyet tarihinin en eski partisi olan CHP için tarihi bir seçim olarak kayda geçmiştir. CHP, %8 oy alarak tarihinde ilk ve tek kez %10’luk seçim barajının gerisinde kalmıştır. CHP’nin baraj altı kalmasında DSP’nin güçlenmesinin büyük etkisi vardır.
Milli görüşü temsil eden FP’de 1995 genel seçimlerine göre %6 oy kaybetti. RP-FP’den kopan oyların adresi çoğunlukla MHP olmuştur.

Merkez Sağın Çöküşü

İlçe bazlı ikinci partilerin gösterildiği haritalarda partiler bölgesel olarak yoğunlaşmaktadır. Trakya, Ege kıyıları ve D. ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde ANAP birçok ilçede ikinci sırada bulunmaktadır.
Ege bölgesinin iç kesimleri, Batı Karadeniz bölgesinde ise ikinci parti olarak MHP ön plana çıkmaktadır.
En fazla ilçede ikinci parti konumunda olan partiler ise FP ve DYP olmuştur. FP, Orta Anadolu ve Doğu bölgelerde yoğunlaşırken DYP Ege ağırlıklı olmak üzere ülke genelinde yer almaktadır.

Milliyetçilerin Karşısında İslamcılar

1999 genel seçimleri, MHP’nin kurulduğu günden bu yana en yüksek oy oranına eriştiği seçimler olmuştur.MHP’nin %18’lik oy oranına karşı %15 oy alan FP’nin coğrafi dağılımı yukarıdaki haritada gösterilmektedir.
MHP, FP’ye karşı Ege, Batı Marmara, Akdeniz ve Karadeniz’in çoğu bölgesinde üstünlük kurmuştur. FP ise İstanbul, Doğu Marmara, Konya ve Sivas çevresiyle Kürtlerin yoğun olarak yaşadığı bölgelerde MHP’den fazla oy almıştır.
MHP ve FP arasında yapılan karşılaştırma ile milliyetçi seçmen ile milli görüşçülerin yoğunlaştığı bölgeler tespit edilebilmiştir.

Baykal'ın Karşısında Bahçeli

1999 genel seçimlerinde CHP ve MHP arasında yapılan karşılaştırmada ülke genelinde MHP’nin CHP’ye karşı birçok ilçede üstünlük kurduğunu görebilmekteyiz. 1999 genel seçimlerinde MHP, CHP’den %10 daha fazla oy almıştır.
CHP, MHP’den %10 daha az oy almasına rağmen ülke genelinde 130 ilçede MHP’den fazla oy almıştır. Bu ilçelerin çoğu Kürt ve Alevi yurttaşların yoğun olarak yaşadığı coğrafyalarda ve batıda sosyal demokrat seçmenin ön plana çıktığı şehirlerde bulunmaktadır.

Son Kez Siyaset Sahnesinde: Çiller'e Karşı Yılmaz

Merkez sağın iki temsilcisi ANAP ve DYP 1999 genel seçimlerinde oy kaybettiler.
Oylarında coğrafi dağılım incelendiğinde Batı bölgelerde DYP’nin doğu bölgelerde ise çoğunlukla ANAP’ın üstünlüğü göze çarpmaktadır.
Her ne kadar batı bölgelerde DYP oyları ANAP’ın çok üzerinde seyretse de İstanbul, Ankara, İzmir ve Bursa’nın merkez ilçelerinde ANAP, DYP’nin üzerinde oy oranı elde etmiştir.

Beyaz Güvercin mi Altı Ok mu?: Ecevit'in Karşısında Baykal

DSP, 1999 genel seçimlerin %22 ile birinci parti olurken CHP %8 oy oranı ile meclis dışında kalmıştı. İki parti arasındaki DSP lehine %14’lük oy farkı haritada da net bir şekilde görülmektedir.
DSP, 2023 itibariyle ve 2002’den bu yana yapılan tüm seçimlerde CHP’nin güçlü olduğu Batı Marmara ve Ege bölgesinde CHP’nin üzerinde oy oranı elde etmiştir. CHP ise Orta ve Doğu Anadolu’da Alevi yurttaşların yaşadığı bölgelerde ve Güneydoğu Anadolu’nun birçok ilçesinde DSP’den fazla oy almıştır.

Çillerin Karşısında Baykal

DYP ve CHP’nin coğrafi olarak yoğunlaştığı ilçeler haritadaki gibidir.
DYP’nin ülke genelinde CHP’ye karşı net üstünlüğü var ancak lokal olarak CHP’de DYP’nin üzerinde oy alabilmiştir.
CHP’nin DYP’yi geçtiği ilçeler İç Anadolu’da yoğunlaşmakla beraber Trakya ve Ege kıyılarında da görülmektedir.

Merkez Sağ ve Siyasal İslam Arasında

1999 genel seçimlerinde merkez sağ temsilci ANAP ile milli görüşçü FP’nin oy dağılımlarına bakıldığında batı bölgelerde ve Karadeniz kıyılarında ANAP’ın iç kesimlerde ise FP’nin ön plana çıktığı gözlemlenmektedir.
Kürt seçmende ise ANAP, FP’den bir miktar daha fazla oy almıştır.

CHP'nin Dönüşü

CHP, 1999 genel seçimlerinde 1995’e göre %2 oy kaybederek %8 oy oranıyla baraj altında kalmıştı. Şüphesiz ki CHP’nin baraj altı kalmasında Ecevit’in DSP’sindeki oy patlamasının büyük etkisi oldu.
CHP, 1999 genel seçimlerinde Türkiye genelinde oy kaybetmesine rağmen 120 kadar ilçede oylarını artırdı. CHP’nin oy artırdığı ilçeler büyük ölçüde Kürt coğrafyasında bulunmaktadır. 1991 genel seçimlerindeki SHP’nin oy değişim haritasıyla benzer bir durum ile karşı karşıyayız.

Haritalar ve analiz: Mert UZUNSOY

Türkiye’deki seçimler ve siyasi coğrafyada yaşanan değişimlere ilgi gösteren ve bu yönde araştırmalar sürdüren bir araştırmacıdır. 2020 yılında Trakya Üniversitesi Ekonometri bölümünde lisans eğitimini tamamladı. Lisans eğitimi devam ederken Ordu, Adana, Edirne ve Ankara’da değişen seçim aritmetiği üzerine çalışmalar yaptı. Ocak 2021-Şubat 2022 tarihleri arasında Türkiye Raporu’nda genel ve yerel seçimler üzerine araştırmalar yaptı. Daraltılmış bölge, dar bölge seçim sisteminin Türkiye’de uygulanması durumunda ortaya çıkması muhtemel sonuçları çalıştı. Araştırmalarını seçimlerde yanlış oy kullanımı, seçim sistemleri, Türkiye’nin siyasi coğrafyası, seçmen davranışını etkileyen faktörler, tarımda yaşanan gelişmelerin seçimlere etkisi, göç hareketlerinin seçim coğrafyasına etkileri konularında sürdürmektedir. Mert UZUNSOY, Mart 2022’den beri TEPAV’da Araştırmacı olarak çalışmaktadır.

Giriş yazısı ve yayına hazırlayan: Serenay SASA

Galatasaray Üniversitesi Siyaset Bilimi bölümünden mezun oldu. Değişim öğrencisi olarak bir yıl Paris Siyasal Bilgiler Enstitüsü’nde (Sciences Po Paris) eğitim aldı. 2021 yılında Fransa’daki Aix-en-Provence Siyasal Bilgiler Enstitüsü’nde (Sciences Po Aix) karşılaştırmalı siyaset alanında yüksek lisans eğitimini tamamladı. Sasa, Şubat 2022’den bu yana Türkiye Raporu’nda araştırmacı olarak görev yapmakta ve ODTÜ’de siyaset bilimi alanında doktora eğitimine devam etmektedir. Araştırma ilgi alanları arasında Ortadoğu siyaseti, siyasal İslam, oy davranışı ve sosyal eşitsizlikler yer almaktadır.