Temel Haklar ve Özgürlükler Algı Araştırması

Proje Hakkında

Bu araştırma Friedrich Naumann Vakfı tarafından #ÖdevimÖzgürlük girişimi kapsamında finanse edilmiştir. Açık bir görüşme sonrasında araştırmayı yürütmek ve sonuçları www.turkiyeraporu.com web sitesi aracılığıyla yaymak üzere İstanbul Ekonomi Araştırma görevlendirilmiştir.

Yöntem

Türkiye genelinde 18 yaşından büyük 1200 katılımcının olduğu bir anket çalışması yapılmıştır. Anket, 12 ilde Bilgisayar Destekli Telefon Görüşmesi (CATI) metodolojisi kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Örneklem rastgele seçilmiştir ve toplanan veriler ulusal düzeyde %95 güven aralığı ve +/- 2,5 hata payı ile istatistiksel olarak anlamlıdır.
Bu çalışma, Türkiye’de temel hakların algılanış biçimini anlamayı hedeflemektedir. Bu bağlamda gerçekleştirdiğimiz araştırma, hem temel haklar hakkındaki genel bilgiyi hem de toplumun bu haklara verdiği önemi ölçmeyi amaçlamıştır. Anketin ilk kısmı katılımcıların temel haklar konusundaki genel farkındalığını ve temel hakları nasıl algıladıklarını ortaya çıkartmak üzerine kurgulanmıştır. İkinci kısımda ise katılımcıların davranışsal tercihlerini anlamak adına, temel hakların ihtiyacı ve önemine ağırlık verilmiştir. Son olarak, bireylerin COVID-19 salgını sırasında hükümetlerden alacakları sağlık ve güvenlik hizmetleri karşılığında mahremiyetlerinden vazgeçmedeki sınırlarını anlamaya özen gösterilmiştir.

Bu çalışma, dünya çapında otokratik eğilimlerin popülist sağcı liderler tarafından yönlendirildiği bir dönemde paylaşılmaktadır. Gelir eşitsizliğine ilişkin ekonomik kırılganlıklar COVID-19 salgınının ekonomik boyutuyla daha da kötüleşmiştir. İleride, otokratik liderlerin ve hükümetlerinin, toplumun büyük kesimleri arasındaki hoşnutsuzluk ve adaletsizlik hissini kullanarak iktidar güçlerini artırmaları için daha fazla alan olduğu görülmektedir.
Rapor üç bölümden oluşmaktadır: Birinci bölüm örneklemin demografik özelliklerine genel bir bakış sunmakta, ikinci bölüm temel hakların algılanmasına ilişkin bulguları hem bilgi hem de önem açısından açıklamakta, ve son olarak üçüncü bölüm, toplumun salgınla mücadele ve ötesi bağlamında bireylerin hükümet tarafından izlenmesi ile ilgili algısına ilişkin bulgular sunmaktadır.
1200 kişiden oluşan katılımcılar arasında 18-24 yaş arası kişiler %13, 25-34 yaş arası %18, 35-44 yaş arası %23, 45-54 yaş arası %18, 55-64 yaş arası %17 ve son olarak 65 yaş üstü kişiler en düşük seviyeyle %9 oranında bulunmaktadır.
Örneklemin %43’ü kadın, %57’si erkek katılımcılardan oluşmaktadır. Bu durum ağırlıklandırma metodundan kaynaklanıyor olup Türkiye’deki kadın ve erkeklerin konuya yaklaşımdaki ortak görüşleri dolayısıyla sonuçları etkilememiştir.
Katılımcıların eğitim durumuna baktığımızda; %22 lise mezunu, %62 ortaokul veya daha düşük bir okul mezunu ve %16 yüksekokul veya daha yüksek bir okul mezunu profili görülmektedir.

Sayacaklarımdan hangilerini temel haklarınız olarak kabul ediyorsunuz?

Katılımcılardan önce temel hakların ne olduğuna dair algılarını bildirmeleri istendi. Sadece “barışçıl protesto, toplantı ve gösteri yapabilmek” katılımcıların çoğu tarafından temel bir hak olarak görülmedi. “Adil yargılanmak”, “hareket ve seyahat edebilmek” ve “düşünceyi özgürce ifade edebilmek” sırasıyla %65, %61 ve %59 ile en yüksek sırada yer aldı.
“Düşünceyi özgürce ifade edebilmek” seçeneği katılımcıların %59’u tarafından temel bir hak olarak görülürken, barışçıl toplantı ve gösteri yapabilmenin sadece %47 tarafından temel hak olarak görüldüğünü burada belirtmek gerekir. Bu durum, katılımcılar arasında ifade özgürlüğü boyutunda alternatif görüşler olduğunu göstermektedir.

25-65 yaş grubundaki katılımcıların en yüksek oranda temel hak olarak gördüğü, “adil yargılanma” seçeneği oldu. 18-24 yaş arası katılımcıların önceliği ise düşünceyi özgürce ifade edebilmek olarak belirlendi. Son olarak, 65 yaş üstü için “devleti yönetenleri seçebilmek” en yüksek oranda temel hak olarak söylendi. Bu yaş grubu için ikinci seçenek “hareket ve seyahat edebilmek” oldu ki bu durum, anket yaklaşık 2 aydır yürürlükte olan COVID-19 kısıtlamaları sırasında gerçekleştirildiği için, güçlü bir sonuç olabilir.

Aşağıda sayacaklarımın ülkemizde olması sizin için ne kadar önemli? (1: Hiç önemli değil, 5: Çok önemli)

Temel hakların algılanış biçimi ve onlara atfedilen önem seviyeleri farklılıklar gösteriyor. “Adil yargılanma hakkı” katılımcıların en yüksek payı ile temel bir hak olarak görülse de önemi en düşük olarak belirlendi. Öte yandan, “seyahat özgürlüğü” her iki soruda da üst sıralarda yerini aldı. “Muhalefet partilerinin engellenmeden çalışabilmelerinin” ikinci en yüksek puanı alması yönetimde çoğulluk talebini gösteriyor. İfade özgürlüğü ve muhalefet partilerinin engelsiz çalışabilmesi seçenekleri 18-24 yaş grubunda en yüksek sıralarda yer aldı.

Devlet gerekli gördüğü koşullarda temel hakları kısıtlayabilir ifadesine ne derece katılıyorsunuz?
Katılımcıların %40’ından biraz fazlası, devletin gerekli gördüğü koşullarda temel hakları kısıtlayabileceği ifadesine “Katılıyorum” veya “Kesinlikle Katılıyorum” cevabını verdi. İfadeye katılmayan katılımcılar %23 iken, %36 ne katıldıklarını ne de katılmadıklarını ifade ettiler.
Aşağıdaki tablo, katılımcıların siyasi parti kırılımlarını göstermektedir. Turuncu renkle vurgulandığı gibi, bölünme sağ / sol siyasi tercihlerde görünmektedir. AK Parti, MHP ve İYİ Parti seçmenlerinin bu açıklamaya katılma olasılıkları daha yüksekken, CHP ve HDP seçmenleri partiler arasında en fazla anlaşmazlık payına sahipler.

Olağanüstü koşullar altında hükümetlerin alabileceği önlemler konusunda sayacağım ifadelere ne derece katılıyorsunuz?

Daha sonra katılımcılardan, hükümetin olağanüstü koşullar altında gerçekleştirebileceği bir dizi eylemle ilgili onay düzeylerini değerlendirmeleri istendi. En büyük anlaşmazlık “hükümet haberlere kısıtlama getirebilir” seçeneğinde görüldü. Ankete katılan katılımcıların ortalama %40’ı, olağanüstü koşullar altında hükümetin özgürlükler üzerindeki kısıtlamalarını kabul etmektedir.

Sokağa çıkma yasağı uygulamasını hangi koşullar altında onaylarsınız?

Katılımcıların, kolayca tanımlanabilecek olağanüstü durumlarda sokağa çıkma yasağını onaylamalarının daha olası olduğu görülüyor. Daha net olmak gerekirse, katılımcılar bir olayın gerçekleşme ihtimalinden ziyade, o olayın gerçekten meydana geldiği durumlarda sokağa çıkma yasağını onaylayacaklarını ifade ettiler.Büyük bir farkla olmasa da, sokağa çıkma yasağı için onay oranı, “terör saldırısı şüphesi” için en düşüktü.Beklendiği gibi, “salgın hastalık durumunda” sokağa çıkma yasağı, en çok onayı aldı.

Eğitim seviyesi arttıkça, katılımcıların sokağa çıkma yasalarını onaylama konusunda daha isteksiz davrandıkları görüldü. Yüksek lisans ya da doktora derecesine sahip katılımcıların %6,8’i hiçbir koşulda sokağa çıkma yasağını onaylamadıklarını belirtti. Yüksek öğrenim derecesine sahip katılımcılar “protesto olayları sebebiyle” sokağa çıkma yasağını en az onaylayan grup oldu.

Sizce sayacağım konularda barışçıl protesto yapılabilir mi?   (1-Kesinlikle yapılamaz  5-Kesinlikle yapılabilir)

Barışçıl protestolar konusunda en yüksek onay oranı asgari ücret, kadın hakları ve çevre konularında gözlendi. Barışçıl protestolar, dini ve etnik köken tercihlerine dayanan protestolarla ilgili alanlarda yaklaşık olarak aynı miktarda destek aldı.

Sorular sorulurken, daha önce yapılan araştırmalar ışığında Türk toplumunda aşinalık olmaması nedeniyle, uygun LGBTİ kısaltması yerine “eşcinseller” kelimesi kullanılmıştır.

Yukarıdaki tablo, tarafların seçmen tabanlarının her biri için en yüksek ve en düşük onay oranlarını göstermektedir. Kırmızı ve yeşil hücreler her bir siyasi partinin destekçileri tarafından verilen en düşük ve en yüksek puanları belirtmektedir. Sonuçlar, toplumdaki artan kutuplaşmaya rağmen, farklı siyasi partilerin destekçilerinin üzerinde anlaştığı birden fazla konu olduğunu gösteriyor. Şaşırtıcı bir şekilde, HDP, İYİ Parti ve MHP destekçileri çevre ile ilgili barışçıl protestolar için en yüksek onayı verdiler. Emeklilikte yaşa takılanların siyasi partiler arasında pek çok destekçisi olmadığını gözlemleniyor. Benzer şekilde “eşcinsellerin hakları için yürüyüş yapması” siyasi partiler arasında minimum desteğe sahip. “Asgari ücretin artırılması için yürüyüş yapılması” ise partiler arası desteğe sahip.
Öte yandan, barışçıl protestolara verilen onay siyasi kimlikle uyumluluk gösteriyor. Örneğin HDP seçmenleri “Kürt kökenli vatandaşların anadilde eğitim için yürüyüş yapması” seçeneğine en çok desteği gösterirken, “velilerin semtlerinde yeni imam hatip lisesi açılması için yürüyüş yapması” CHP seçmenleri arasında en düşük onayı alıyor.
Son olarak, siyasi partilerin taraftarları arasında HDP seçmenleri barışçıl protestoları en destekleyici görünüyor.
COVID-19 Takibi
Fiziksel etkileşim, COVID-19 virüsünün hızlı yayılmasında en yüksek etkiye sahip faktör olarak öne çıkmıştır. Diğer önlemlerin yanı sıra, dünyadaki birçok hükümet hem şehirdeki COVID-19 yoğun bölgelerinin vatandaşlarını uyarmak hem de bireyleri tedavi ve karantinaya almak amacıyla konum izleme uygulamaları geliştirdi. Hükümetler tarafından, salgınla mücadele etmesine rağmen, bu tür coğrafi özellikli uygulamaların geliştirilmesi ve kullanılması, gizlilik konusunda bir sorun yaratmıştır. Anketin üçüncü bölümünde halkın bu uygulamalara karşı tepkisini anlamak istenmiştir.

COVID salgını sonrasında, devlet vatandaşların sağlığını ve güvenliğini sağlayabilmek için, sizin günlük hareket bilgilerinize ulaşabileceği bir uygulama yaparsa telefonunuza yükler misiniz?

Katılımcılar yukarıdaki soruya verdikleri cevaplarla bölündüler. Erkekler arasında devlet tarafından tasarlanan böyle bir uygulamayı indirmek daha az olası olsa da, kadınlar ve erkekler arasındaki fark pek önemli değil.

Sayacağım ifadelere ne derece katılıyorsunuz?  (1= kesinlikle katılmıyorum, 5= kesinlikle katılıyorum)

Son olarak, katılımcılardan salgın ile mücadele amacıyla izlenme hakkında yukarıdaki iki ifadeyi ne kadar kabul edilebilir bulduklarını değerlendirmeleri istendi. ABD’de PEW Araştırma Merkezi tarafından 12-15 Nisan tarihleri arasında kullanılan ifadeleri, birebir tercümeyle katılımcılara yöneltildi. Sonuçlar, katılımcıların hükümetin COVID 19 salgınıyla mücadele eden kişilerin yerlerini izlemesini çok daha kabul edilebilir bulduklarını göstermektedir.SONUÇ: Temel hak algısı üzerine yapılan bu çalışma, daha liberal toplumların temel haklar olarak kabul ettiği kavramların çoğunun Türk toplumu tarafından böyle algılanmadığını göstermiştir. “Adil yargılanma hakkı” katılımcıların %65’i tarafından temel bir hak olarak en yüksek düzeyde kabul görmüştür. “Vatandaşların engellenmeden barışçıl toplantı, gösteri ve protesto yapabilmeleri” Türk Anayasası’nın Temel Haklar ve Ödevler bölümünde açıkça tanımlanmış olmasına rağmen, katılımcıların yarısından fazlası tarafından temel bir hak olarak görülmemiştir.

Genel olarak, katılımcılar devlete ya da hükümete kendi haklarından daha fazla saygı göstermişlerdir. Anketi yanıtlayan her on kişiden dördü, devletin gerekli gördüğü zaman temel haklarını kısıtlayabileceği konusunda hemfikir veya tamamen hemfikirdir. AK Parti seçmenleri arasında bu oran %50’nin üzerinde gözlenmiştir.

Çalışma boyunca öne çıkan bir diğer nokta, Türk toplumundaki kutuplaşmanın çok belirgin olmasına rağmen, haklar söz konusu olduğunda, algıların çok benzer olmasıdır. Daha milliyetçi bir tavrı temsil eden MHP ve İYİ Parti seçmenleri, barışçıl protestoya konu olmayan konularla ilgili olarak, Kürt yanlısı HDP seçmenleri ile tam bir uyum içindeydi. LGBTİ hakları özellikle katılımcıların çoğunluğu tarafından dikkate alınmamıştır.